Utrechtse Heuvelrug wordt buitenleslokaal tijdens pilotprogramma: middelbare scholieren ontdekken de natuur én onderzoeken vraagstukken uit het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Geschreven door

De Utrechtse Heuvelrug is een tijdelijk leslokaal voor nieuwsgierige scholieren uit de regio. Zij doen mee aan het pilotprogramma van Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (NPUH) en U-Talent. Afgelopen maand ging de tweede school van start: leerlingen van 5 vwo biologie van het Openbaar Lyceum Zeist trokken eropuit met twee medewerkers van het NPUH en hun docenten. De pilot bestaat uit een excursie in het gebied en een verdiepend onderzoeksproject. Zo ontdekken jongeren het belang en de uitdagingen van de Heuvelrug, worden ze betrokken bij de onderzoeksagenda van het Nationaal Park en raken ze meer verbonden met hun eigen leefomgeving. Tegelijk biedt het scholen een kans om het onderwijs te verrijken in samenwerking met onderzoekers. Volgende maand volgt een evaluatie en wordt gekeken naar een vervolg met andere scholen uit de regio. 

Tijdens de excursie leerden de leerlingen van het Openbaar Lyceum Zeist meer over de Utrechtse Heuvelrug, én dat op slechts tien minuten lopen van hun school. Daarnaast deden ze inspiratie op voor hun biologie onderzoek, waarin ze een maatschappelijk relevant vraagstuk onderzoeken over de wisselwerking tussen de levende natuur en de omgeving waarin het leeft.  

Eerder dit jaar gingen de leerlingen van 4 havo aardrijkskunde van de Amersfoortse Berg al aan de slag met het programma. Zij mochten zelf een onderzoeksonderwerp kiezen dat raakvlak heeft met het NPUH. Zo onderzochten zij onder andere hoe je de historische waarde van het gebied aantrekkelijker maakt voor jongeren, hoe je biodiversiteit kunt bevorderen, recreatiedruk en natuurinclusieve landbouw.  

Het pilotprogramma wordt op 13 mei samen met geïnteresseerde scholen uit de regio geëvalueerd, met als doel het verder uit te bouwen en structureel aan te bieden aan meer middelbare scholen. De ambitie is om in de volgende fase, wanneer meer scholen deelnemen, een eindsymposium toe te voegen aan het programma. Tijdens dit symposium presenteren de leerlingen hun onderzoeksresultaten aan overheden, grondeigenaren en andere betrokkenen uit de regio, en is er ruimte voor een gesprek over de toekomst van de Utrechtse Heuvelrug. Wil jouw school meedoen of meedenken over de doorontwikkeling van het programma? Meld je dan voor 29 april aan voor de bijeenkomst via info@npuh.nl. 

Dit programma is geïnitieerd door de Onderzoeks- en Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug. Hierin werken wetenschappers, studenten, terreinbeheerders en andere stakeholders aan relevante vraagstukken uit de onderzoeksagenda van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Op deze manier wordt een bijdrage geleverd aan de bescherming, het behoud en de ontwikkeling van natuur, landschap en (cultuurhistorisch) erfgoed. De bevindingen vanuit de onderzoeksagenda zijn te raadplegen op de openbare kennisbank van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. 

Onderzoek brengt stikstofneerslag op de Utrechtse Heuvelrug in kaart

Geschreven door

De Utrechtse Heuvelrug maakt deel uit van een groter meetnetwerk naar stikstofneerslag, opgezet door de Universiteit Utrecht. Op de Utrechtse Heuvelrug zijn vijf onderzoekslocaties gerealiseerd, waaronder op landgoed Den Treek en terreinen van Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Gedurende twee jaar worden hier metingen verricht om de verspreiding van stikstof in het Nationaal Park in kaart te brengen, dankzij de ondersteuning van de Onderzoeks- en Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug.

Doorvalmetingen van stikstof (foto: Bas Niemans)

Bij stikstofdepositie komt stikstof uit uitlaatgassen en landbouw in de lucht terecht en daalt het uiteindelijk neer op bodem, plant en water. In de natuurgebieden van de Utrechtse Heuvelrug, die grenzen aan stedelijk en agrarisch gebied en worden doorsneden door (grote) wegen, is de invloed van atmosferische stikstofdepositie groot, terwijl er nog weinig depositiemetingen worden uitgevoerd. Dit onderzoeksproject heeft als doel beter te begrijpen hoe stikstof uit de lucht op verschillende plekken terechtkomt en hoe dit in de loop van de tijd verandert. De resultaten van dit onderzoek dragen bij aan het verbeteren van modellen die voorspellen hoe stikstof zich verspreidt. Deze kennis kan beleidsmakers helpen bij het nemen van gerichte maatregelen om de stikstofuitstoot te verminderen. Voor dit onderzoek is een stikstofdepositie meetnet opgezet. Naast twintig meetlocaties op de Veluwe zijn er vijf locaties op de Utrechtse Heuvelrug, waaronder op landgoed Den Treek en terreinen van Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten.

Binnen meetlocaties in het bos  wordt regenwater onder het bladerdak en langs boomstammen opgevangen om inzicht te krijgen in welk deel van de totale stikstofneerslag via bomen de grond in komt. In het open veld bij het bos staan speciale meetinstrumenten (bulkvangers en wet-only vangers) om te onderzoeken hoeveel stikstof er in het regenwater zit. Daarnaast worden daar ook de hoeveelheden ammoniak (NH₃) en stikstofdioxide (NO₂) in de lucht gemeten. De depositiemetingen worden gedurende twee jaar uitgevoerd, waarbij het regenwater elke twee weken wordt verzameld.

Wet-only vanger (foto: Bas Niemans)
Bulkvangers in het open veld (foto: Bas Niemans)

Daarnaast is er een koppeling gemaakt met het onderzoek naar klimaatslim bosbeheer dat is opgezet in een samenwerking tussen de UU en Staatsbosbeheer en de stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, waarin o.a. onderzocht wordt wat de invloed is van stikstof in de bodem op de groei van de bomen in het gebied.  De gezamenlijke wens is om de stikstofmetingen zoals beschreven in dit artikel aan deze bodem- en groeidata te koppelen.

Bovenstaand onderzoek in het Nationaal Park wordt gefaciliteerd door de Onderzoeks- en Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug. Binnen deze hub werken wetenschappers, studenten en stakeholders aan relevante vraagstukken uit de onderzoeksagenda van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, om zo bij te dragen aan de bescherming, het behoud en de ontwikkeling van natuur, landschap en erfgoed.

Meten is weten: klimaatslim bosbeheer door de experimentele aanplant van bomen

Geschreven door

Er zijn nieuwe ontwikkelingen binnen het Climate Smart Forestry project waarin de Universiteit Utrecht (UU), Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (NPUH) en Staatsbosbeheer samen onderzoeken wat de staat van het bos op de Heuvelrug is en hoe de vitaliteit van het bos voor de toekomst verbeterd en geborgd kan worden.

Aanplant van experimentele plots

In februari en maart is Staatsbosbeheer met behulp van masterstudenten van de UU begonnen aan de aanplant van experimentele plots. Hier worden boomsoorten aangeplant die mogelijk beter bestand zijn tegen toenemende droogte waar de bosgebieden op de Heuvelrug mee te maken krijgen. Daarnaast moeten deze soorten in de herfst strooisel opleveren (zogenaamde ‘rijkestrooiselsoorten’) dat de negatieve effecten van de zeer lage zuurtegraad van de bodem deels zou kunnnen compenseren. Aangeplante soorten zijn onder andere de wintereik maar ook minder bekende soorten zoals de libanonceder.

Herstelmaatregelen en experimentele opzet

Om verschillende herstelmaatregelen te onderzoeken is gekozen voor een experimentele opzet. Zo worden bij de aanplant verschillende nutriënten toegevoegd. In en rond sommige plantgaten wordt steenmeel toegevoegd om de bodem minder zuur te maken en mineralen die de groei kunnen bevorderen. Bij andere aanplant wordt gebruik gemaakt van mycorhizza, schimmels die samenwerken met de planten rond het wortelnetwerk. Hierbij geldt: meten is weten. Wat is nou eigenlijk het effect van veel toegepaste maatregelen zoals steenmeel en wat zijn mogelijke lange termijn effecten in de bosgebieden van de Utrechtse Heuvelrug? Door deze opzet kunnen de onderzoekers bepalen wat wél en wat niet werkt voor de groei van de jonge boompjes.

Bodemonderzoek op de Utrechtse Heuvelrug

Parallel aan dit experiment wordt op 150 locaties onderzoek gedaan naar de staat van de bodem op de gehele Utrechtse Heuvelrug, waarbij o.a. de zuurtegraad en stikstof- en fosfaatwaardes bepaald worden. We meten ook de microbiële activiteit in de bodem, omdat dit een belangrijke rol speelt bij de afbraak van organisch materiaal en daarmee in de bodem het vermogen water vast te houden tijdens droogte. De lage zuurtegraad en hoge stikstofconcentraties bemoeilijken deze afbraak waardoor het bos gevoeliger wordt voor droogte. Door deze data te koppelen aan historische groeidata van het bos krijgen de onderzoekers een beter beeld van de impact van de bodemwaardes op de groei van het bos.

Bovenstaand onderzoek is onderdeel van het grotere Forwards project van het European Forestry Institute.  Het onderzoek wordt daarbij gefaciliteerd door de Onderzoeks- en Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug. Binnen deze hub werken wetenschappers, studenten en stakeholders aan relevante vraagstukken uit de onderzoeksagenda van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, om zo bij te dragen aan de bescherming, het behoud en de ontwikkeling van natuur, landschap en erfgoed.

Nieuw pilotprogramma met U-Talent verbindt middelbare scholieren met het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Geschreven door

Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (NPUH) en U-Talent zijn een pilotprogramma gestart voor middelbare scholieren op en rond de Utrechtse Heuvelrug. Het programma bestaat uit een startexcursie en een onderzoeksproject. Het doel van het programma is om scholieren bewust te maken van het belang en de uitdagingen van de Utrechtse Heuvelrug, door hen te betrekken bij de onderzoeksagenda van het Nationaal Park. Ook zal het programma de betrokkenheid bij hun leefomgeving vergroten en biedt het scholen de kans om het middelbaar onderwijs te verrijken in samenwerking met onderzoeksinstellingen. Afgelopen woensdag ging de pilot officieel van start met een groep 4 havoleerlingen van de Amersfoortse Berg. De geplande excursie naar het NPUH moest helaas vanwege het weer omgezet worden naar een inspirerende gastles over het NPUH en de verbinding met de stad Amersfoort.

Twintig leerlingen van de Amersfoortse Berg kozen bewust voor deelname aan dit programma binnen hun vak Aardrijkskunde, in plaats van de standaardprojecten die ze normaal voor het vak uitvoeren. Tijdens de gastles leerden ze via een interactieve quiz over het ontstaan van de Utrechtse Heuvelrug, wat een Nationaal Park precies is en welke projecten en onderzoeken er lopen in het NPUH. Daarnaast brachten de leerlingen hun eigen kennis, associaties en belevingen over het NPUH in. Ook brainstormden ze enthousiast over hun eigen onderzoeksvraag, gekoppeld aan de onderzoeksagenda van het Nationaal Park. De komende weken werken de leerlingen aan hun onderzoek, waarna ze de resultaten presenteren aan het NPUH.

Dit schooljaar nemen ook leerlingen van het Openbaar Lyceum Zeist deel aan de pilot. Zij  gaan nog op excursie in het Nationaal Park. Aan het einde van dit pilotjaar wordt het programma met de twee deelnemende scholen, U-Talent en Stichting NPUH geëvalueerd. De intentie is om het programma daarna uit te breiden en structureel aan meer scholen aan te bieden. Daarnaast wordt ernaar gestreefd om leerlingen na de onderzoeksfase van het project, dat op de eigen scholen plaatsvindt, samen te laten komen voor een eindsymposium. Daar kunnen de scholieren hun bevindingen presenteren aan overheden, grondeigenaren en andere regionale stakeholders en is de kans om met elkaar in gesprek te gaan over de Utrechtse Heuvelrug.

Dit programma is geïnitieerd door de Onderzoeks- en Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug. Hierin werken wetenschappers, studenten, terreinbeheerders en andere stakeholders aan relevante vraagstukken uit de onderzoeksagenda van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Op deze manier wordt een bijdrage geleverd aan de bescherming, het behoud en de ontwikkeling van natuur, landschap en (cultuurhistorisch) erfgoed. De bevindingen zijn te raadplegen op de openbare kennisbank van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug.

Studenten meten effecten duurzame landbouw bij agroforestry percelen op de Utrechtse Heuvelrug

Geschreven door

Afgelopen week gingen 80 studenten van de Universiteit Utrecht op onderzoek uit op boerderijen waar eerder dit jaar agroforestry proefpercelen zijn aangelegd. In de cursus ‘Agroecology’ leren deze studenten alles over duurzame vormen van landbouw, en dat gebeurt niet alleen in de collegebanken, maar ook met hun handen in de aarde!

De studenten bezochten twee boerderijen die meedoen aan het agroforestry-project van Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en de Natuur & Milieufederatie Utrecht. Dit project biedt agrariërs op en rond de Utrechtse Heuvelrug de mogelijkheid om laagdrempelig een agroforestry proefperceel aan te leggen. Een duurzamere landbouw op de flanken met meer biodiversiteit heeft een positieve invloed op de vitaliteit van het Nationaal Park. Op boerderij Het Binnenveld in Rhenen en boerderij De Oude Ruif in Stoutenburg staan inmiddels de eerste noten- en fruitbomen in de grond. De studenten voerden verschillende metingen uit: ze bepaalden de hoogte en diameter van de bomen, brachten de bovengrondse plantendiversiteit in kaart en namen bodemmonsters.

Voor de studenten was dit een kans om deze duurzame vorm van landbouw van dichtbij te ervaren en rechtstreeks van de boeren te horen over de praktische uitdagingen van een agrarisch bedrijf. Voor de boeren was het bezoek een waardevolle eerste stap in het inventariseren van de effecten van de genomen maatregelen. De komende jaren hopen we terug te keren om de metingen te herhalen en de impact van agroforestry op de bodem en biodiversiteit op de Utrechtse Heuvelrug verder te onderzoeken.

Dit onderzoek is gefaciliteerd door de Onderzoeks- en Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug. Hierin werken wetenschappers, studenten, terreinbeheerders en andere stakeholders aan relevante vraagstukken uit de onderzoeksagenda van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Op deze manier wordt een bijdrage geleverd aan de bescherming, het behoud en de ontwikkeling van natuur, landschap en (cultuurhistorisch) erfgoed. De bevindingen zijn te raadplegen op de openbare kennisbank van het Nationaal Park.

Onderzoeks- & Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug in vogelvlucht: dit deden we afgelopen jaar

Geschreven door

Méér onderzoek en onderwijs op de Utrechtse Heuvelrug, voor een sterke kennisbasis voor het nationaal park. Met die ambitie startten we begin 2023 de Onderzoeks- & Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug, waarin stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (NPUH) samenwerkt met de Universiteit Utrecht (UU), Hogeschool Utrecht (HU) en de Wageningen Universiteit (WUR). En we kijken terug op een meer dan succesvol jaar!

Maar liefst 300 studenten zetten zich het afgelopen jaar in voor onderzoeksprojecten op een groot aantal thema’s binnen de kennisagenda van Stichting NPUH. Én het nationaal park droeg op haar beurt bij aan de kennis van de studenten. Hieronder een greep uit de activiteiten van afgelopen jaar.

Waterbeheer en duurzame mobiliteit

Duurzaam waterbeheer stond vaak centraal. Zo bracht een consultancy team van studenten advies uit aan de Blauwe Agenda over het afkoppelen van regenwater en werd in een andere cursus de waterkwaliteit op landgoederen gemeten. Maar ook duurzame mobiliteit is uitgebreid onderzocht. In het gemeentehuis van Rhenen presenteerden studenten de resultaten van hun onderzoek naar de mogelijkheid van groen vervoer naar recreatiegebied Kwintelooijen. En een consultancy team verkende de mogelijkheden tot het creëren van een groene connectie tussen treinstations en het Nationaal Park.

Biodiversiteitsmonitoring door UU studenten op de Utrechtse Heuvelrug. Foto: Michelle Mulken.

Vitale bossen

In een bosrijk gebied als de Utrechtse Heuvelrug ligt onderzoek naar de vitaliteit van het bos natuurlijk ook voor de hand. Zo werd een beleidsrapport opgeleverd over graasdruk en werd de biodiversiteit van het bos bij Bornia gedurende een maand gemonitord door een grote groep studenten. Een masterscriptie over het effect van graasdruk op bosverjonging is in de maak.

Ook de bedrijven op de Heuvelrug zijn onderdeel van het onderzoek en onderwijs: in onderzoeksproject GeLUK worden mkb-bedrijven en onderwijs dichterbij elkaar gebracht om de duurzaamheidstransitie te versnellen. NPUH is hierbij aangesloten als leeromgeving.

Maar er werd niet alleen door studenten onderzoek verricht. Een prachtige kans tot uitgebreid onderzoek naar klimaatslim bosbeheer ontstond na het binnenhalen van een subsidie van het European Forest Institute. In een samenwerking tussen de Universiteit Utrecht en Staatsbosbeheer worden momenteel door onderzoekers van de UU klimaat- en bodemgegevens vergeleken met de conditie van het bos op de Utrechtse Heuvelrug.

Samenwerking met stakeholders

Als laatste mag de bijdrage van de stakeholders uit het Nationaal Park niet onbenoemd blijven. In de workshop ‘Kennisbasis Systeemherstel Utrechtse Heuvelrug + Flanken’ kwamen stakeholders vanuit het Nationaal Park bij elkaar om in kaart te brengen: als je de vitaliteit van de Utrechtse Heuvelrug wil monitoren, wát moet er dan gemeten worden? Samen brachten ze het systeem Heuvelrug in kaart op een aantal centrale thema’s zoals de vitaliteit van het watersysteem en duurzame recreatie & mobiliteit.

Stakeholders uit het NPUH en wetenschappers werken samen in een workshop. Foto: Robin Aanstoot

Er is enorm veel kennis verzameld én opgedaan in dit eerste jaar van de Onderzoeks- & Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug. Bovenal benadrukt het de potentie van een samenwerking tussen onderwijsinstituten en stakeholders binnen het NPUH. Samen werken we aan een kennisbasis voor het Nationaal Park. We kijken uit naar het komende jaar!

Europese financiering voor onderzoek naar klimaatslim bosbeheer in Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Geschreven door

Het European Forest Institute (EFI) heeft een subsidie van €140.000,- toegezegd voor een onderzoeksproject naar het functioneren van de bossen op de Utrechtse Heuvelrug in het licht van klimaatverandering. Daarnaast worden effecten gemonitord van klimaatslimme bosbeheermaatregelen die Staatsbosbeer gaat toepassen. Het onderzoek is geïnitieerd door de Onderzoeks- & Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug en is een samenwerking tussen de Universiteit Utrecht (Copernicus Instituut & Faculteit Bètawetenschappen), Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en Staatsbosbeheer.

“Met deze toekenning kunnen we de eerste stappen zetten om gezamenlijk de kennis over ecosysteemherstel van de natuurgebieden op de Utrechtse heuvelrug te vergroten” – Dr. René Verburg, Copernicus Instituut, Universiteit Utrecht.

Europese bossen worden zwaar getroffen door klimaatverandering. Veel van deze bossen zijn qua variatie in soorten en bosstructuur kwetsbaar voor toenemende droogte- en hittestress. Die kwetsbaarheid geldt zeker ook voor de bossen op de Utrechtse Heuvelrug, die bovendien te maken hebben met een sterk verstoorde bosbodem als gevolg van verzuring door hoge stikstofdepositie. Het gevolg is dat de vitaliteit van het bos sterk achteruit gaat. Deze gevolgen proberen we in dit project beter in beeld te krijgen. Bosbeheerders proberen in te spelen op de veranderende klimatologische omstandigheden met specifieke maatregelen, die worden samengevat onder de noemer ‘klimaatslim bosbeheer’. Klimaatslim bosbeheer heeft als doel om de veerkracht van bossen te vergroten.

“Bossen zijn belangrijk in het Nederlandse landschap maar hebben het zwaar. In dit project combineren we klimaat- en bodemdata met data over boomgroei om ons begrip over het functioneren van het bos te vergroten” – Dr. Marijke van Kuijk, Faculteit Bètawetenschappen, Universiteit Utrecht.

Het European Forest Institute (EFI) is een organisatie die onderzoek en beleidsadvies levert op het gebied van de Europese bossen. In het FORWARDS project van EFI wordt de kwetsbaarheid voor klimaatverandering van verschillende Europese bosgebieden in kaart gebracht, en aan een kennisbasis gebouwd voor klimaat slim bosbeheer- en herstel. Binnen het FORWARDS project is een subsidie van €140.000,- toegekend aan de Onderzoeks- & Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug, voor het opzetten van onderzoek naar klimaatslim bosbeheer op de Utrechtse Heuvelrug. Het betreft een samenwerking tussen het Copernicus Instituut, faculteit Bètawetenschappen, Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en Staatsbosbeheer.

“Het behouden en ontwikkelen van de natuur is één van de ambities van Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, maar kan een uitdaging zijn door o.a. een veranderend klimaat. Inzicht in klimaatslim bosbeheer kan hieraan bijdragen én is zeer waardevol voor onze gebiedspartners.” – Gijs de Kruif, directeur Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Het onderzoek zal plaats vinden in bosopstanden binnen de gemeentes Baarn, Utrechtse Heuvelrug, Zeist, Rhenen, De Bilt en Woudenberg. Enerzijds zal de overleving en groei van droogtetolerante jonge boompjes in nieuwe veldproeven worden gemonitord en worden vergeleken met lokale groeicondities, waaronder licht, temperatuur, regenval en bodemkwaliteit. Anderzijds wordt in bestaande percelen onderzocht hoe deze groeicondities zich verhouden tot historische data omtrent de groei en de toestand van deze bosopstanden. Naast regulier onderzoek zal hierbij ook verkend worden wat de rol kan zijn van lokale bewoners door middel van citizen science. Om te waarborgen dat geleerde lessen toegepast kunnen worden in de praktijk, worden de onderzoeksresultaten opgenomen in de ForestWard Observatory, een Europees monitoring- en evaluatie-instrument dat bijdraagt aan begrip over de impact van klimaatverandering op bossen, en een kennisbasis vormt voor besluitvorming rondom duurzaam bosbeheer.

Dit onderzoek is geïnitieerd door de Onderzoeks- en Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug. Hierin werken wetenschappers, studenten, terreinbeheerders en andere stakeholders aan relevante vraagstukken uit de onderzoeksagenda van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Op deze manier wordt een bijdrage geleverd aan de bescherming, het behoud en de ontwikkeling van natuur, landschap en (cultuurhistorisch) erfgoed. De bevindingen zijn te raadplegen op de openbare kennisbank van het Nationaal Park.