De afgelopen jaren lijken de seizoenen hun traditionele karakter te verliezen. Waar we de ene winter te maken hebben met wateroverlast, zien we in de zomer dezelfde bodem kurkdroog achterblijven. Weersextremen zijn niet langer uitzondering, maar regel. Ook voor de Utrechtse Heuvelrug, waar we een extreem natte winter hadden in 2023/2024, en waar in 2025 de eerste signalen van droogte juist al vroeg zichtbaar waren.  

De Blauwe Agenda Utrechtse Heuvelrug is een samenwerkingsverband van overheden, waterschappen, terrein beherende organisaties, natuurorganisaties en agrariërs om te zorgen voor het water op de Utrechtse Heuvelrug. Samen zetten zij zich in om het watersysteem steviger te maken, wat in deze tijd van grote weersverschillen hard nodig is. 

Een grillig jaar

Volgens de droogtemonitor van het KNMI is dit jaar tot nu toe net zo droog als recordjaar 1976. Dat is slecht nieuws voor onder meer de landbouw. “Het grondwater zakt momenteel op sommige plekken op de Heuvelrug zo diep, dat planten en bomen er niet meer bij kunnen,” zegt Arnoud Keizer, hydroloog bij Waterschap Vallei en Veluwe. 

Dat was enkele maanden geleden nog totaal anders. Het was kletsnat. In de herfst van 2023 en de winter van 2023-2024 viel lokaal wel drie keer zoveel regen als normaal, met wateroverlast tot gevolg. “We zagen in dat jaar veel natte en verzadigde bodems, vooral op de flanken van de Heuvelrug,” aldus Keizer. “Begin 2025 hadden we het nog over grondwateroverlast. En nu, amper een paar maanden later, is het te droog. Dat laat zien hoe snel het kan omslaan.” 

De Blauwe Agenda: meebewegen met het veranderende klimaat

Met de Blauwe Agenda willen de partners inspelen op deze grote wisseling van droogte naar wateroverlast of andersom. Dat betekent: in natte periodes water beter vasthouden, zodat het beschikbaar blijft in tijden van droogte. Het afgelopen jaar is een goed voorbeeld van de uitdaging van de Blauwe Agenda door de snelle overgang van te nat naar te droog. “We zijn daardoor dit jaar bijvoorbeeld eerder dan normaal overgeschakeld van het winter- naar het hogere zomerpeil in de watergangen,” vertelt Willem Jan Dirkx, als geohydroloog bij HDSR houdt hij zich bezig met grondwater.  

Eerder zijn er op de Heuvelrug infiltratiegeulen aangelegd, bijvoorbeeld bij Amerongen, om water op natuurlijke wijze in de bodem te laten trekken. “Hierdoor voorkom je wateroverlast in het dorp, maar kan de natuur ook profiteren van hogere grondwaterstanden.” 

Foto: infiltratiegeul in Amerongen (fotograaf: Sjaak den Breeje)

Ook gemeenten doen hun deel om overschot aan water in te kunnen zetten in droge perioden . “Steeds vaker wordt daar waar het kan hemelwater afgekoppeld van het riool. Dat regenwater stroomt dan niet meer direct weg, maar kan via tuinen en vijvers terug de bodem in,” legt Dirkx uit. 

Is er een oplossing: water vasthouden of afvoeren

Echter zijn deze oplossingen van water vasthouden of afvoeren niet overal toe te passen op de Utrechtse Heuvelrug. Waar het ene deel gebaat is bij water vasthouden (zoals op de hogere delen), wordt het lager op de Utrechtse Heuvelrug al snel te nat. Dat betekent dat de Blauwe Agenda elke keer kijkt wat er mogelijk is in dit gebied of op deze plek. Wat niet betekent dat álle problemen voorkomen kunnen worden.  “Het ene jaar zijn er ondergelopen kelders, het andere jaar is het juist weer kurkdroog. We doen wat we kunnen, maar met de extreme weersomstandigheden van tegenwoordig, kunnen we droogte of wateroverlast nooit helemaal voorkomen.” – aldus Arco van Vugt, projectleider van de Blauwe Agenda. 

We zullen ons verder beter moeten voorbereiden op een veranderd klimaat. Dat vraagt inzet van overheden, zoals hierboven omschreven. Maar ook om inzet en betrokkenheid  van burgers en bedrijven. Op onze website blauweagenda.nl geven wij daarom per doelgroep handelingsperspectief. 

(Foto: Boerderij met ondergelopen weilanden en kelders op de flanken van de Utrechtse Heuvelrug) 

Lokale en gebiedsbrede maatregelen

Ook op landgoederen rondom de Utrechtse Heuvelrug wordt geïnvesteerd in wateroplossingen om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. In het project ‘Blauwe Ader’ werken de waterschappen samen met onder andere provincie Utrecht aan lokale én gebiedsbrede maatregelen voor beter waterbeheer. Daarnaast nemen boeren op de Utrechtse Heuvelrug lokaal maatregelen door het plaatsen van boerenstuwen en het dempen van sloten om water langer vast te houden, met (subsidie)programma’s als UPLG, ZON en Watersparen om hen daarbij te ondersteunen. En in Zeist wordt met nieuwbouwprojecten zoals Amandelhof al direct rekening gehouden met vergroening en wateropvang. 

(Foto: Toekomstige Amandelhof in Zeist)

Bewust watergebruik begint thuis

De partners van de Blauwe Agenda werken dus hard aan een stevig watersysteem. Maar zoals benoemd spelen inwoners ook een belangrijke rol. De boodschap luidt: “wees zuinig met water, zeker in droge periodes”. Daarom zetten organisaties als drinkwaterbedrijf Vitens extra in op bewustwording. Met een nieuwe campagne roept het bedrijf inwoners op om de eco-stand op hun wasmachine te gebruiken. Ook is er veel water te besparen in de achtertuin. Een paar simpele tips: maai het gras zo min mogelijk, geef spaarzaam water (liefst ’s avonds) en hergebruik water van kinderbadjes. “Het grondwater is van ons allemaal,” benadrukt Willem-Jan Dirkx. “Het is nodig voor de natuur, voor landbouw, én voor ons dagelijks gebruik.” 

(Foto: Aanwezigheid Vitens op Hoog Catharijne in Utrecht om campagne te voeren)

Misschien heeft u eerder gelezen over het project Robuust watersysteem Zeisterbos en landgoederen van Utrechts Landschap. Bij dit project zijn de oorspronkelijke watersystemen en cultuurhistorische elementen teruggebracht in het landschap. Zogenaamde sprengkoppen en sprengbeken zijn opgeschoond en waterdragend gemaakt. De slingervijvers op Landgoed Pavia en op Hoog Beek & Royen zijn in oude luister hersteld. Om zoveel mogelijk water in het systeem te houden zijn verschillende gebouwen afgekoppeld en is de regenwaterafvoer van het riool omgelegd naar de vijvers.

Nieuwe kansen

In samenwerking met de partijen die nieuwbouw gaan realiseren op het terrein van Amandelhof is een plan opgesteld om het buitenterrein van het verzorgingscomplex te vergroenen en al het regenwater af te koppelen. Op het terrein van het Amandelpark wordt een /vijver aangelegd. Hemelwater wordt van de daken van de nieuwbouw afgevangen en naar dit bassin geleid. Via een overstort kan dit hemelwater vervolgens naar het landgoed Hoog Beek & Royen worden geleid om het landgoed van (aanvullend) water te voorzien om zo de verdroging tegen te gaan.

Visualisatie van de nieuwbouw, de vijver en de sloot tussen Amandelhof en Hoog Beek & Royen.

Grondwater

De nieuw te bouwen complexen op Amandelhof worden voorzien van een Koude-warmteopslag (KWO). Dit is een systeem dat warmte en koude in de bodem opslaat om later te gebruiken voor verwarming en koeling van gebouwen. Om dit systeem te kunnen aanleggen is het noodzakelijk dat er bij de aanleg en bij jaarlijks onderhoud, deze met schoon grondwater gespoeld wordt.

Om te voorkomen dat het schaarse grondwater uit de flank van de Heuvelrug via het riool moet worden afgevoerd, is in samenspraak met de ontwikkelaars, de gemeente en HDSR een plan opgesteld om het schone grondwater dat vrijkomt door te voeren naar de sloot die gelegen is tussen Amandelhof en Hoog Beek & Royen en naar de slingervijver. De sloot staat nu nog droog maar wordt in het najaar volledig hersteld zodat deze weer water kan ontvangen en vasthouden.

Door de kansen uit de omgeving te benutten wordt op deze wijze weer een deel van het oude watersysteem in ere hersteld en wordt kostbaar regen- en grondwater vastgehouden in het systeem.

 

Voor meer informatie over dit project kunt u contact opnemen met Jasmijn Fermie: jasmijnfermie@npuh.nl.

Bewoners op de Utrechtse Heuvelrug hebben sinds het najaar van 2023 op verschillende plekken te maken met grondwateroverlast. In de periode oktober 2023 tot 1 juni 2024 is twee keer zoveel regen gevallen als normaal (bijna 1.100 mm). Hierdoor hebben bewoners op de Heuvelrug last van volgelopen kelders, schimmel en water in de kruipruimten. Ook agrariërs op de flanken van de Utrechtse Heuvelrug hebben last van te natte landbouwgronden. Overheden werken daarom waar mogelijk aan extra acties om in te spelen op zowel natte als droge perioden op de Utrechtse Heuvelrug. Ook als bewoner kunt u maatregelen nemen. 

Droogte én wateroverlast, daar werken overheden op de Utrechtse Heuvelrug al jaren aan samen. En sinds 2019 in het samenwerkingsverband van de Blauwe Agenda, waarin de waterproblemen en -oplossingen op en rondom de Utrechtse Heuvelrug centraal staan. In 2024 is er sprake van extreme grondwateroverlast. Nog niet eerder kreeg de Utrechtse Heuvelrug hiermee te maken. In het verleden is de grondwaterstand vaker zeer hoog geweest. Echter toen daalde de grondwaterstand na een piek wél weer snel.  

Extra uitleg hoge grondwaterstanden op de Heuvelrug

Bij veel regenval kan het grondwater op sommige plekken op de Heuvelrug dicht bij het oppervlak komen. Dat is te zien op de afbeelding hierboven. Vaak zijn dit de plekken waar de dorpen op de Heuvelrug zijn gebouwd. Daarom is het nu met hoge grondwaterstanden onder de hoge rug opnieuw zoeken naar een balans. 

Waarom is dat zoeken? Op de Utrechtse Heuvelrug zakt het water goed weg, omdat deze veelal van zand is. Het regenwater zakt hier dus makkelijk de grond in.  Ook is er op de hoge rug weinig oppervlaktewater (water in sloten en rivieren) aanwezig. Het duurt daarom lang voordat het grondwater naar de lagere delen stroomt waar watergangen het water kunnen afvoeren. Met andere woorden: het duurt lang voordat hoge grondwaterstanden in de kwetsbare zones (zie afbeelding) op de heuvelrug dalen.  

Verwachting grondwaterstanden in 2024 en 2025 op de Heuvelrug

Pas sinds juni 2024 zijn de grondwaterstanden op veel plekken op de Utrechtse Heuvelrug weer aan het dalen. De grondwaterstanden zijn echter op veel plekken nog steeds hoger dan normaal voor de start van de winter. Als de komende winterperiode ook veel regen valt, dan is de kans groot dat inwoners in die periode weer overlast ervaren door hoge grondwaterstanden. Daarom zijn enkele nieuwe acties ingezet door overheden en partners.  

Wat kunnen overheden en partners extra doen in dit gebied? 

De situatie van afgelopen winter was extreem. Daarom kunnen overheden deze situatie niet zomaar oplossen. Wel werken overheden en partners samen om binnen de mogelijkheden die zij hebben de overlast te verminderen. Zo zijn bij Amerongen al maatregelen genomen om wateroverlast te voorkomen door heftige buien die het dorp binnen stromen. Om overlast voor zover als mogelijk te beperken wordt ingezet op de volgende acties voor de komende maanden en jaren. 

1. Monitoren extremen 

Om in te kunnen spelen op nieuwe extremen, wordt de ergste grondwateroverlast in kaart gebracht. Op basis daarvan wordt voorlichting gegeven en kennis gedeeld. 

2. Waar wel en niet afkoppelen 

In het kader van verdroging werken overheden de afgelopen jaren aan extra water vasthouden en regenwater afkoppelen van de riolering. De hoeveelheid extra water die dat als gevolg heeft – ten opzichte van de extreme winterneerslag – is zeer beperkt in omvang, maar is wel heel relevant in de aanloop naar langdurige perioden van droogte. Wel is de ene plek meer geschikt voor afkoppelen dan een andere. De Blauwe Agenda brengt in beeld op welke plekken wel of beter niet kan worden afgekoppeld.  

3. Extra afvoeren  

Ten derde wordt ingezet op het goed functioneren van watergangen in de winter door middel van extra inspectie en onderhoud. De waterschappen onderzoeken of, binnen de grenzen van een peilbesluit, in extreem natte perioden extra water kunnen afvoeren via slootjes. 

4. Lokaal oude watergangen flexibel inzetten 

Tot slot worden mogelijkheden onderzocht om lokaal oude (deels dichtgelopen) watergangen op de hogere delen flexibel in te zetten met behulp van stuwen. Daarmee kan in de winter overschot aan water worden afgevoerd en kan in de zomer water worden vastgehouden om verdroging tegen te gaan. 

 Veelvoorkomende vragen en antwoorden

Vragen over wegpompen  

Vragen die veel worden gesteld gaan over het aanbrengen van tijdelijke bemalingen van het grondwater om het water weg te pompen. Antwoord is dat de bemalingen slechts een tijdelijk en lokaal effect hebben. Na het stopzetten zal het grondwater weer snel toestromen.   

Vragen over verlagen oppervlaktewaterpeilen 

Het verlagen van oppervlaktewaterpeilen (water in sloten) heeft weinig effect op trage grondwaterstroming op  de Heuvelrug naar het oppervlaktewater. Het peilbeheer van het waterschap wordt mede bepaald door vastgestelde peilenplannen en peilbesluiten. Hierbij is een zorgvuldige belangenafweging gemaakt.  

Vragen over extreem natte winter 

De grote hoeveelheid regen van de afgelopen winter is geen oplossing voor de structurele verdroging van de natuur in een aantal gebieden. Verdroging heeft vaak te maken met grondwaterstanden of oppervlaktewaterpeilen die langdurig te laag zijn of water van verkeerde kwaliteit. Na deze natte winter en of voorjaar zakken de grondwaterstanden uiteindelijk weer terug naar hun oorspronkelijke niveau. Dat niveau kan dus ook langdurig te laag zijn. 

Vragen over meer grondwater oppompen 

Tot slot: er wordt de laatste tijd vaker gevraagd of drinkwaterbedrijf Vitens niet wat meer water kan oppompen. Dat klinkt logisch, maar is helaas niet zomaar mogelijk. Vitens levert drinkwater op basis van de vraag op dat moment. Drinkwater is een dagvers product en kan helaas niet gedurende langere tijd opgeslagen worden (dit tast de kwaliteit van het water aan) om pas veel later weer te gebruiken. 

Welke maatregelen kunt u als bewoner nemen?

Als eigenaar van een perceel of een woning kunt u zelf ook diverse dingen doen om wateroverlast te voorkomen of om de gevolgen te beperken. Op de websites van beide waterschappen staan diverse goede tips. Deze kunt u hier vinden: 

https://www.hdsr.nl/werk/grondwateroverlast/ 

https://www.vallei-veluwe.nl/actueel/actuele-thema/wateroverlast/ 

Wateroverlast en juist een tekort aan water. We komen beide extremen steeds vaker tegen op de Utrechtse Heuvelrug. We werken met de deelnemende partners van de Blauwe Agenda hard aan een meer robuust watersysteem dat de gevolgen van klimaatverandering beter kan opvangen. Middels deze nieuwsbrief willen we je een beeld geven hoe je als gemeente, agrariër, landgoedeigenaar, inwoner, terreinbeheerder of ondernemer een bijdrage kunt leveren aan het watersysteem.

 

 

Wil je meer leren over de waterproblematiek op de Utrechtse Heuvelrug? Bekijk de film ‘Samen zorgen voor water op de Utrechtse Heuvelrug’. Deze film gaat in op de verschillende uitdagingen die leven in het gebied: droogte en wateroverlast zijn problemen waar bijna alle delen van de Heuvelrug mee te maken hebben. De verschillende partners van de Blauwe Agenda komen aan het woord en leggen uit hoe zij samen werken aan deze soms complexe opgaven. De film zoomt onder meer in op de oplossingen van drinkwatermaatschappij Vitens, maatwerkoplossingen voor landgoederen en geeft inzichten in wat bewoners zelf kunnen doen tegen droogte en wateroverlast.

Nog meer over de inhoud van de film;

• De verschillende functies van water op de Utrechtse Heuvelrug
• Wateroverlast en droogte in het gebied
• Hoe er wordt gewerkt aan oplossingen door drinkwaterbedrijf Vitens
• Hoe er wordt gewerkt aan oplossingen voor landgoederen
• Hoe er wordt gewerkt aan oplossingen voor agrariërs
• Wat inwoners kunnen doen aan beide problematieken
• Wie er allemaal samen werken in de Blauwe Agenda

Bekijk de film hier;

Werk je bij een gemeente en wil je meer leren over het samenwerkingsverband de Blauwe Agenda op de Utrechtse Heuvelrug? Op 28 november is het mogelijk om alles te horen over de projecten en stand van zaken van het samenwerkingsverband Blauwe Agenda, wat werkt aan een robuust en toekomstbestendig watersysteem, met als doel schoon en voldoende water.

Ook ontmoet je collega’s van andere gemeenten en is ruimte om elkaar te inspireren tijdens de workshops en de netwerkborrel. Andere genodigden zijn inhoudelijk betrokkenen bij de Blauwe Agenda: zij lopen rond om vragen te beantwoorden.

Programma 28 november  

13.30 – 14.00 Inloop 

14.00 – 15.00 Plenair Gedeelte 

15.00 – 16.00 Workshops (Geef je hier op)

16.00 – 16.30 Plenair Gedeelte  

16.30 – 17.30 Netwerkborrel  

Programma toegelicht 

Ben je benieuwd wat de Blauwe Agenda is en wat de Blauwe Agenda voor jou kan betekenen? Welke pilotprojecten lopen er, welke lessen zijn er al geleerd? En welke lessen zijn mee te nemen op de Heuvelrug, kom dan naar het Symposium van de Blauwe Agenda.  

In het plenair gedeelte nemen we je mee langs de wie, wat, waars en waaroms. Waarom is de Blauwe Agenda er, welke projecten lopen er, wie werken eraan? Wat gebeurt er nog meer? 

Ook gaan we dieper in op de verschillende extremen op de Heuvelrug, het was van 2018 tot en met 2022 erg droog, maar in 2024 hebben we ook veel winterneerslag gekend wat zelf tot na de zomer gevolgen heeft op de flanken van de Heuvelrug.  

Na het plenair gedeelte is er ruimte voor het volgen van één van de 3 inhoudelijke workshops over afkoppelen, de winterneerslag en KNMI-scenario’s en over droogte, en afkoppelen op de Heuvelrug. 

Workshop 1: Droogte op de Heuvelrug door Arco van Vugt, projectleider Blauwe Agenda (geef je op)

Ondanks de afgelopen natte winter blijven droogte en structurele verdroging een belangrijk aandachtspunt voor de Heuvelrug en omgeving. De natte winter heeft echter wel duidelijk gemaakt dat de marge waarbinnen we het water kunnen vasthouden soms klein is. Dat vraagt om slimme oplossingen, systeeminzicht, goede afstemming en voorlichting. Hoe zorgen dat we het draagvlak behouden en stappen kunnen blijven zetten? Welke problemen ondervinden gemeenten daarin en hoe kunnen we elkaar helpen?  

Workshop 2: Wateroverlast op de Heuvelrug: KNMI scenario’s door Willem-Jan Dirkx, geohydroloog bij HDSR (geef je op)

Als gevolg van de extreme hoeveelheid neerslag van het afgelopen jaar zijn de grondwaterstanden op de Utrechtse Heuvelrug hoog. Voor de natuur is dat vaak goed nieuws, maar het kan ook leiden tot wateroverlast. Het samenwerkingsverband Blauwe Agenda werkt op de Utrechtse Heuvelrug aan een robuust en toekomstbestendig watersysteem, waarin alle waterfuncties een duurzame plek vinden. Als onderdeel van de kennisontwikkeling heeft de Blauwe Agenda toekomstscenario’s laten berekenen wat de KNMI klimaatscenario’s voor het watersysteem van de Utrechtse Heuvelrug zouden kunnen betekenen. De klimaatscenario’s kennen een nogal grote bandbreedte, maar het stijgen van de grondwaterstanden als gevolg van de toename van de winterneerslag is daarbij altijd als belangrijk aandachtspunt benoemd.

Workshop 3: Afkoppelen op de Heuvelrug door Toon Wurfbain, beleidsadviseur klimaatadaptatie en water bij Gemeente Utrechtse Heuvelrug (geef je op)

Water vasthouden door het af te koppelen wordt door klimaatverandering steeds belangrijker. Gemeentes op de Heuvelrug zijn daar zelf actief mee bezig. Maar gemeentes kunnen dat niet alleen. Particulieren en bedrijven/organisaties moeten daarin meegenomen worden. Hoe zorgen dat we ervoor dat particulieren en bedrijven stappen kunnen blijven zetten? Hoe stimuleren we hen, en halen we zorgen weg?    

Details 

Locatie: Kasteel Groeneveld in Baarn

Aanmelden? Dat kan hier, door je op te geven voor één van de workshops.

Meer weten over de Blauwe Agenda? www.blauweagenda.nl 

Werk je bij een gemeente en wil je meer leren over het samenwerkingsverband de Blauwe Agenda op de Utrechtse Heuvelrug? Op 28 november (14.00 – 17.00) is het mogelijk om alles te horen over de projecten en stand van zaken van de Blauwe Agenda.

Verder ben je, ook als je niet bij een gemeente werkt, welkom om meer te leren over:

· alles wilt weten over de projecten van de Blauwe Agenda
· meer wilt leren over droogte op de Utrechtse Heuvelrug
· kennis wilt vergaren over het onderzoek naar winterneerslag op de Utrechtse Heuvelrug
· benieuwd bent naar de stand van zaken op het vlak van afkoppelen op de Utrechtse Heuvelrug

De locatie is Kasteel Groeneveld in Baarn.

Aanmelden? Stuur een e-mail naar jasmijnfermie@npuh.nl onder vermelding van uw naam en organisatie.

Meer weten over de Blauwe Agenda? www.blauweagenda.nl